ช่างภาพนู้ดคนแรกของไทย

ม.ล.ต้อย ชุมสาย (2449 - 2504) เป็นช่างภาพผู้บุกเบิกการถ่ายภาพหญิงเปลือยยุคแรกของไทย จะนับว่าเป็น "ช่างภาพนู้ดคนแรกของไทย" ก็คงไม่ผิด

ม.ล.ต้อย ชุมสาย (2449 - 2504) เป็นทั้งนักเขียนรุ่นบุกเบิกของเมืองไทย เคียงบ่าเคียงไหล่กับนักเขียนร่วมรุ่นอย่าง "ศรีบูรพา" และ "ยาขอบ" และยังเป็นช่างภาพผู้บุกเบิกการถ่ายภาพหญิงเปลือยยุคแรกของไทย จะนับว่าเป็น "ช่างภาพนู้ดคนแรกของไทย" ก็คงไม่ผิด

คัดมันดู โฟโต้ แกลเลอรี่ เสนอผลงานภาพถ่ายนู้ดของม.ล.ต้อย ชุมสาย เพื่อเป็นการเชิดชูเกียรติให้แก่ “ช่างภาพชั้นครู” อันนับเป็นหนึ่งในโครงการของแกลเลอรี่ “ค้นหาครูถ่ายภาพไทย” (Seeking Forgotten Thai Photographers) รวบรวมประวัติและผลงานของช่างภาพไทยรุ่นบุกเบิกที่ประวัติศาสตร์ยังมิได้บันทึก

"งานนี้เป็นส่วนหนึ่งของโครงการค้นหาครูภาพถ่ายไทย ที่เราทำต่อเนื่องมาเป็นคนที่ 4 แล้ว จริงๆ แล้วเรื่องผลงานภาพถ่ายของท่านหม่อมหลวงต้อยผมเคยยินชื่อท่านมานานแล้ว ตั้งแต่ตอนที่รวบรวบผลงานภาพถ่ายของคุณรงค์ วงษ์สวรรค์ ก็ไปเจอชื่อของหม่อมหลวงต้อยในฐานะที่เป็นครูสอนภาพถ่ายให้คุณรงค์ พอมาสืบต่อก็เจอผลงานเขียนของท่านบ้างแต่งานภาพถ่ายไม่เจอเลย บังเอิญมาทราบว่าท่านเป็นคุณพ่อของคุณสีหศักดิ์ ชุมสาย ช่างภาพชื่อดังที่ล่วงลับไปแล้วอีกท่านหนึ่ง ซึ่งคุณสีหศักดิ์ทำบริษัทถ่ายหนังโฆษณามาก่อน ปัจจุบันได้ลูกชายรับทำงานต่อ ก็เลยตามไปที่บริษัทของลูกชาย เขาก็ดีใจบอกว่านึกว่าคนลืมคุณปู่ไปแล้ว ก็เลยยกอัลบั้มรูปชุดสุดท้ายของหม่อมหลวงต้อยที่มีอยู่มาให้ดู เป็นภาพถ่ายอายุน่าจะ 50 ปีขึ้นไป ที่สำคัญคือมีเฉพาะภาพถ่ายเหลืออยู่เพียงชุดเดียว ส่วนฟิล์มต้นฉบับไม่มีแล้ว" มานิต ศรีวานิชภูมิ ช่างภาพร่วมสมัยที่มีผลงานเป็นที่ยอมรับในระดับนานาชาติ และผู้ก่อตั้ง คัดมันดู โฟโต้ แกลเลอรี่ กล่าวถึงการรวบรวมผลงานภาพถ่ายนู๊ดชุดประวัติศาสตร์ในครั้งนี้

“ไม่ใช่โป๊โว้ย เป็นภาพเปลือยต่างหาก” คือคำโต้แย้งของม.ล.ต้อย ชุมสาย เมื่อถูกผู้ชมวิพากษ์วิจารณ์ภาพถ่ายนู้ดของท่านอย่างไม่เข้าใจ ท่ามกลางบรรยากาศยุค "รัฐนิยม - ชาตินิยม" ของจอมพลป. พิบูลสงคราม เมื่อรัฐไทยพยายามเข้าควบคุมวิถีชีวิตและความคิดของผู้คน ตั้งแต่เรื่องกินอยู่หลับนอนจนถึงการทำสงครามกับเพื่อนบ้านเพื่อขยายอาณานิคม

ภาพนู้ดของม.ล.ต้อย จึงเป็นมากกว่าภาพผู้หญิงแก้ผ้า แต่ยังแสดงถึงการท้าทายอำนาจรัฐและค่านิยมสังคมพับเพียบเรียบร้อย สะท้อนให้เห็นถึงความกล้าหาญในการสำรวจความงามของสาวไทย ความมั่นใจในเรือนร่างของนางแบบ และภาพฝันแฟนตาซีของชายไทยที่มีต่อเพศตรงข้าม

"ผมคิดว่าบรรยากาศยุคนั้นน่าสนใจตรงที่ว่า ในช่วงหลังสงครามโลกครั้งที่ 2 เข้าสู่ยุคการปกครองของจอมพลป. พิบูลสงคราม มีการกำหนดสิ่งที่เรียกว่ารัฐนิยม ผู้นำชอบอะไรก็เอามากำหนดให้คนทำตาม กำหนดวัฒนธรรม การกินอยู่ การนอนของคนอยู่ภายใต้การจัดระเบียบ ทีนี้ถ้าเราดูผลงานภาพถ่ายของหม่อมหลวงต้อยก็ต้องถือว่าสวนกระแสมากๆ เพราะเอาผู้หญิงมาเปลือยกายถ่ายรูป ก็มีกระแสต่อต้านว่าเป็นถึงหม่อมหลวงทำไมมาทำเรื่องแบบนี้ แต่การที่ท่านยืนยันทำงานแนวนี้คงต้องถือว่าเป็นคนที่กล้าบ้าบิ่น ไม่ธรรมดา และมีใจรักการทำงานแนวนี้จริงๆ"

จากการค้นคว้า ประวัติการทำงานของม.ล.ต้อย ทำให้มานิตพบว่า ผลงานภาพถ่ายนู้ดของท่านได้ตีพิมพ์ในวารสาร "ชาวกรุง" ประมาณ 3 ครั้ง โดยเป็นภาพนู้ดที่ไม่โชว์มาก มีการปิด-บังด้วยแสงเงา ทำให้เห็นว่าแม้แต่หนังสือที่ค่อนข้าง "ก้าวหน้า" ในสมัยนั้น ก็ยังมีเส้นแบ่งในการยอมรับศิลปะภาพถ่ายนู้ด

"หม่อมหลวงต้อยน่าจะเป็นคนแรก ที่ทำงานภาพถ่ายนู้ดตามแนวทางที่มีแง่มุมเชิงศิลปะ ไม่ใช่แค่ถ่ายผู้หญิงแก้ผ้าอย่างที่เรียกว่าภาพอนาจาร ในงานภาพถ่ายของหม่อมหลวงต้อยเราจะเห็นว่ามีการจัดแสงเงา มีการจัดท่าทางของนางแบบ มีการเลือกสถานที่ มีรายละเอียดต่างๆ ที่แสดงให้เห็นถึงการทำงานที่มีการคิดมีการวางแผน หม่อมหลวงต้อยท่านไปทำบังกะโลที่พัทยาโดยมีอยู่หลังหนึ่งทำเป็นสตูดิโอถ่ายนู้ดโดยเฉพาะ มีหลังคาเปิดให้แสงลงมาได้ พอผลงานเสร็จมีการนำเสนอให้กับสาธารณะชนในงานกาชาดโดยเอาผ้าล้อมให้คนเสียเงินเข้าไปดู มีอัลบั้มภาพจำหน่าย เรียกว่าทำจริงจังเป็นมืออาชีพ ความตั้งใจในการทำงานศิลปะสูงมาก ผู้หญิงที่มาเป็นแบบให้ก็เป็นผู้หญิงดีๆ มีการศึกษา และท่านจะให้ความเคารพนางแบบ ไม่มีการจัดท่าที่ล่อแหลม แต่แสดงถึงความงามของเรือนร่าง ไม่ใช่ความหยาบหรือน่ารังเกียจ"

นิทรรศการครั้งนี้ เป็นการรวบรวมผลงานภาพถ่ายต้นฉบับชุดสุดท้าย (ผลิตระหว่างปี 2489 - 2504) ที่เหลืออยู่ประมาณ 120 ภาพ โดยคัดเลือกมาแสดง 30 ภาพ มานิตมองว่า การศึกษาผลงานภาพถ่ายนู้ดของม.ล.ต้อย ชุมสาย ชุดนี้จะทำให้มองเห็นปรากฎการณ์ทางสังคมไทยในยุคสมัยหนึ่ง รวมถึงพัฒนาการทางความคิด มุมมอง และการยอมรับการสร้างสรรค์ศิลปะแนวทาง "ภาพถ่ายเปลือย"

"งานชุดนี้ทำให้เราเห็นพัฒนาการของการยอมรับงานศิลปะภาพนู้ด ปัจจุบันเราอาจจะเห็นภาพผู้หญิงเปลือยหรือนุ่งน้อยห่มน้อยเป็นเรื่องปกติ แต่ถ้าย้อนกลับไปในยุคก็น่าสนใจตรงที่ว่าหม่อมหลวงต้อยเป็นผู้ที่สร้างการยอมรับว่าการถ่ายรูปนู้ดไม่ใช่เรื่องเสียหาย นั่นคือสิ่งที่ท่านพยายามให้สังคมเห็นว่าเรือนร่างผู้หญิงไม่ใช่สิ่งน่ารังเกียจ น่าอับอาย น่าปกปิด การแก้ผ้าไม่ใช่เรื่องเลวทรามเสมอไป ทำให้ผู้หญิงมีความเคารพในตัวเอง อันนี้เป็นจุดก้าวที่สำคัญในการเปลี่ยนทัศนคติของสังคมต่อภาพเปลือย"