ศิลปะบนเรือนร่างพญาคชสาร

ในเมืองชัยปุระของอินเดีย ช้างเป็นทั้งพาหนะของนักท่องเที่ยว สัตว์ศักดิ์สิทธิ์ และงานศิลป์

เจ้านายเชื้อพระวงศ์ของอินเดีย ไม่ว่าจะเป็นฮินดูหรือมุสลิมต่างเข้าใจมาช้านานแล้วว่า อำนาจจะยิ่งทรงพลานุภาพหากสำแดงบนหลังพญาคชสาร ไพร่ฟ้าพากันตะลึงลานยามเฝ้าแหนกษัตริย์ผู้ประทับบนหลังช้างที่งาสองข้างระยิบระยับไปด้วยทองคำและเงิน ส่วนเรือนร่างนั้นเล่าก็แพรวพราวไปด้วยอาภรณ์แพรไหมและกำมะหยี่ ดังถ้อยคำพรรณนาในต้นฉบับโบราณว่า “คชสารที่มีกษัตราประทับแลดูมลังเมลือง ส่วนราชันบนหลังช้างทรงนั้นล่าก็งามล้นด้วยบารมีดุจกัน”

ทุกวันนี้ นักท่องเที่ยวกลับกลายเป็นราชา ในงานเทศกาลช้างประจำปีที่เมืองชัยปุระ เมืองหลวงของรัฐราชสถาน กีฬาโปโลช้าง การเล่นชนช้าง และการประกวดช้าง จึงมาแทนที่ขบวนช้างทรงอวดบารมีของกษัตริย์ครั้งโบราณ ช้างที่มาร่วมงานล้วนแล้วแต่เป็นช้างที่ใช้เวลาส่วนใหญ่ของปีคอยรับส่งนักท่องเที่ยวไปยังพระราชวังแอมเบอร์ (Amber Palace) สถานที่สำคัญทางประวัติศาสตร์ของเมืองที่ดึงดูดนักท่องเที่ยวจากทั่วโลก เมื่อเดือนมีนาคมที่ผ่านมา ช่างภาพชาร์ล เฟรเช เดินทางสู่ชัยปุระเพื่อเก็บภาพเหล่าคชสารในอาภรณ์งามล้ำ เรือนร่างแต่งแต้มด้วยสีสัน ประดับประดาด้วยกำไลหลายขนาด และผ้าคลุมจนแลดูสว่างไสว เขาหลงใหลในช้างเหล่านี้ เพราะในอินเดีย “บางครั้งพวกมันคือสัตว์ศักดิ์สิทธิ์ แต่บางครั้งก็อาจถูกใช้ประโยชน์เช่นกัน” เฟรเชบอกว่า พวกมันยังมีบุคลิกโดดเด่น “ชอบเล่นสนุกและอยู่ไม่สุขเลยครับ” เขาได้ภาพที่ต้องการ แต่สุดท้าย งานเทศกาลกลับถูกยกเลิก มีรายงานว่าเป็นเพราะกลุ่มนักเคลื่อนไหวด้านสิทธิสัตว์ออกมาแสดงความวิตกเรื่องการปฏิบัติต่อสัตว์เหล่านี้

เรเชล ไดเยอร์ นักวิชาการชาวอังกฤษ ผู้ศึกษาเกี่ยวกับวัฒนธรรมการใช้ช้างในอินเดีย กล่าวว่า คนอินเดียถือว่าช้างเป็นสัตว์ศักดิ์สิทธิ์มาช้านาน และนั่น “ก็มีส่วนช่วยอย่างมาก” ในการปกป้องพวกมัน “ช้างในอินเดียจึงเหลือรอดมากกว่าพื้นที่อื่นๆในเอเชีย” ก่อนเริ่มทำกิจกรรมใหม่ๆ คนอินเดียจะบูชาพระพิฆเนศ เทพผู้มีเศียรเป็นช้างและเชื่อว่า ทรงปัดเป่าอุปสรรคทั้งปวง ช้างยังช่วยเสริมบารมีให้วัดวาอารามและอำนวยพรแก่สาธุชน ยังมีคำพูดเปรียบเปรยด้วยว่า หญิงงามนั้นเยื้องย่างราวกับพญาคชสาร

ทว่าอนาคตของช้างกลับไม่แน่นอน ปัจจุบันอินเดียมีช้างบ้านอยู่ระหว่าง 3,500-4,000 เชือก สุปรารถนา ภักษี คงคุลี อดีตสมาชิกหน่วยปฏิบัติการพิเศษเพื่อปกป้องช้างของรัฐบาลอินเดียให้ข้อมูลว่า “เกือบทั้งหมดเป็นส่วนหนึ่งของเครือข่ายค้าสัตว์ป่าผิดกฎหมายขนาดใหญ่” ที่ผ่านมามีการนำมาตรการบางอย่างมาใช้เพื่อปรับปรุงสวัสดิภาพของสัตว์เหล่านี้ ช้างที่ปรากฏในสารคดีเรื่องนี้อาศัยอยู่ที่หมู่บ้านแห่งหนึ่งใกล้กับพระราชวังสีอำพัน ซึ่งสร้างขึ้นเพื่อรองรับช้างและควาญช้างโดยเฉพาะ คงคุลีทิ้งท้ายว่า “ประเพณีไม่มีความหมายอะไร ถ้าสุดท้ายแล้วนำไปสู่ความทุกข์ยากและการแสวงประโยชน์ กระนั้น ในวัฒนธรรมอินเดีย ผู้คนต่างรัก เคารพ และเทิดทูนช้างมาตั้งแต่ไหนแต่ไรแล้ว”