สถานการณ์น้ำท่วมใหญ่ครั้งนี้ นับว่าหนักหนาสาหัสที่สุดในประวัติ ศาสตร์ ความสูญเสียนอกจากจะกระทบต่อชีวิตและทรัพย์สินประชาชนแล้ว แรงดันน้ำอันมหาศาลยังส่งผลสะเทือนไปถึง "โบราณสถาน" โดยเฉพาะในจังหวัดภาคกลาง ที่มีอายุหลายร้อยปี บางแห่งเป็นมรดกโลก เสียหายไปแล้วเช่นกัน

เมื่อเห็นวัดเก่าแก่ในกรุงศรีอยุธยามรดกโลกต้องจมน้ำทั้ง 220 แห่งแล้ว ผู้คนทั้งคนไทยและชาวต่างชาติต่างตกใจและวิตกกังวล เพราะหากสิ่งล้ำค่านี้ต้องพังทลายลงไป ก็ไม่สามารถหาสิ่งอื่นใดมาทดแทนได้

นายเอนก สีหามาตย์ รองอธิบดีกรมศิลปากร หนึ่งในผู้เชี่ยวชาญด้านโบราณสถานของไทย เล่าว่า น้ำท่วมใหญ่เริ่มขึ้นตั้งแต่เดือนส.ค. จาก "พายุนกเตน" มีปัญหาที่ภาคเหนือ อาทิ เชียงใหม่ แพร่ ลำพูน ลำปาง สุโขทัย พิษณุโลก ส่งผลกระทบที่ "พระธาตุดอยสุเทพ" เกิดดินสไลด์

ตรงนี้กรมศิลปากรเคยปรับปรุงดินบริเวณนี้ให้มั่นคงแข็งแรง เหลือเพียงระยะสุดท้าย ที่จะทำให้ครบ ตามที่คณะวิศวกรรมศาสตร์ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่ เป็นผู้สำรวจศึกษา

ที่จ.ลำพูนมีแนวกำแพงของโบราณสถาน วัดพระยืน พังเสียหายลงมา นอกจากนี้ยังมีกำแพงเมืองน่าน กำแพงเมืองพิษณุโลก พระราชวังจันทน์ ถูกน้ำท่วมขัง

ด้านอุทยานประวัติศาสตร์ศรีสัชนาลัย จ.สุโขทัย ในส่วนโบราณสถานในกำแพงเมือง และบริเวณสำคัญตรงเตาเผาสังคโลก ซึ่งเป็นเตาโบราณมีชื่อเสียงของสุโขทัย จมอยู่ใต้น้ำเช่นเดียวกัน

นายเอนกกล่าวว่า ในเดือนกันยายนถึงตุลาคม มีปริมาณน้ำเหนือและน้ำฝนรวมเป็นมวลน้ำมหาศาลไหลลงมาจาก จ.นครสวรรค์ จนถึงจ.พระนครศรีอยุธยา ซึ่งมีโบราณสถานและวัดประมาณ 500 แห่ง มีโบราณสถานที่ขึ้นทะเบียนไว้ประมาณ 220 แห่ง ขณะนี้ถูกน้ำท่วมทั้งหมด

จากการสำรวจและประเมินความเสียหายโดยกรมศิลปากร เพื่อของบประมาณสำหรับการฟื้นฟู มีจำนวน 97 แห่ง

จุดสำคัญคือโบราณสถานที่อยู่กลางเกาะเมืองอยุธยา ที่เป็นอุทยานประวัติศาสตร์ และมรดกโลก มีพื้นที่ 1,810 ไร่ ประกอบด้วย วัดมหาธาตุ วัดราชบูรณะ เป็นโบราณสถานที่พบเครื่องทอง จิตรกรรมฝาผนัง วัดพระศรีสรรเพชญ์ วิหารพระมงคลบพิตร พระราชวังโบราณ วัดพระราม

กลุ่มโบราณสถานเหล่านี้ถูกน้ำท่วมประมาณ 80-150 เซนติเมตร ส่วนรอบนอกเกาะเมือง อาทิ วัดไชยวัฒนาราม หมู่บ้านโปรตุเกส วัดใหญ่ชัยมงคล เจดีย์ภูเขาทอง เพนียดคล้องช้าง วัดเจ้าย่า วัดมเหยงคณ์ จมน้ำทั้งหมด

สำหรับจังหวัดอื่นในภาคกลางก็มีโบราณสถานสำคัญๆ ได้รับความเสียหายไม่แพ้กัน เช่น อ่างทอง มีวัดขุนอินทประมูล วัดป่าโมก ส่วนสิงห์บุรี และลพบุรี มีโบราณสถานหลายแห่งที่จมน้ำ ภาพรวมโบราณสถานในภาคกลางทั้งหมดอยู่ในภาวะน้ำท่วมขัง เสี่ยงต่อความเสียหาย

รองอธิบดีกรมศิลปากร กล่าวด้วยน้ำเสียงหนักใจว่า ระหว่างที่น้ำท่วมนี้ กรมศิลปากรจัดเวรยามเฝ้าระวังที่พิพิธภัณฑ สถานแห่งชาติเจ้าสามพระยา ซึ่งภายในจัดแสดงเครื่องทองที่พบจากกรุวัดราชบูรณะ พระบรมสารีริกธาตุ จากวัดมหาธาตุ และยังมีพระพุทธรูปสัมฤทธิ์ทองคำต่างๆ ที่ล้วนแต่เป็นโบราณวัตถุที่ประเมินค่ามิได้ ยังดีว่าน้ำยังท่วมไม่ถึง เพราะผนังของพิพิธภัณฑ์ก่อปูนหนา และระดับน้ำยังท่วมแค่ 80 เซนติเมตร ซึ่งถือว่ายังมีระยะห่าง แต่ก็ไม่ได้ประมาท ติดต่อประสานงานกับทหารเรือ และตำรวจเฝ้าระวังโจรที่จะฉวยโอกาสเข้ามาขโมยทรัพย์สินอยู่ตลอดเวลา

ในส่วนของตัวโบราณสถาน ต้องรอให้น้ำลด เจ้าหน้าที่จึงจะเข้าไปทำคันกั้นน้ำ เร่งระบายน้ำออก และเข้าไปสำรวจ ขณะนี้สั่งให้อุทยานประวัติศาสตร์ทำแนวชะลอน้ำที่เกิดจากเรือที่วิ่งในเกาะเมือง เพราะขณะที่เรือวิ่งตามแนวถนนใกล้โบราณสถานจะทำให้เกิดคลื่น ส่งผลกระทบต่อผนังโบราณวัตถุ ทางกรมศิลป์จึงทำแพลูกบวบรอบตัววัดมหาธาตุก่อน เพราะวัดแห่งนี้อยู่ติดถนนที่เป็นช่องทางเรือวิ่ง เมื่อน้ำลดก็คงจะเข้าไปตรวจอย่างละเอียด

สำหรับงบประมาณในการบูรณะโบราณสถาน ยังไม่มีการกำหนดวงเงิน แต่ให้กรมศิลป์ไปสำรวจจัดลำดับความสำคัญ และทำแผนกำหนดระยะเวลาที่ชัดเจน ซึ่งจากการประเมินโบราณสถานในจ.พระนครศรีอยุธยา จะต้องใช้งบฯ บูรณะมากที่สุด แต่เพราะภาครัฐมีข้อจำกัดในเรื่องงบประมาณ นางสุกุมล คุณปลื้ม รมว.วัฒนธรรม จึงต้องให้เอกชนที่มีความพร้อมเข้ามาร่วมอนุรักษ์โบราณสถาน ซึ่งอาจจะใช้รูปแบบของ ซีเอสอาร์เพื่อตอบแทนสังคม โดยกรมศิลป์จะคอยสนับสนุนในเรื่องวิธีการบูรณะ รัฐบาลจะช่วยลดภาษีให้แก่ผู้ที่สนับสนุน และอนุรักษ์โบราณสถาน

การบูรณะโบราณสถานให้กลับมาแข็งแรงหลังน้ำลดจึงเป็นขั้นตอนที่สำคัญ

เมื่อถามถึงขั้นตอนการบูรณะหลังน้ำลด รองอธิบดีกรมศิลป์กล่าวว่า สำนักงานศิลปากรที่ 3 วิศวกร และนักวิทยาศาสตร์ จะเข้าไปดูว่าถ้าโบราณสถานไม่ทรุด ไม่แตก อยู่ในสภาพคงที่จะใช้แบบโบราณคือ เสริมความมั่นคง โดยการฉีดน้ำปูนเข้าไปในตัวโบราณสถาน น้ำปูนเหลวจะวิ่งไปตามรอยแตก พอแห้งจะจับตัวทำให้โบราณสถานแข็งแรง

แต่หากมีการแตกร้าว ทรุดเอียง ต้องเสริมฐานรากของโบราณสถานโดยใช้คานคอนกรีตเสริมเหล็กฝังลงไปในดิน หรือส่วนไหนแตกร้าวต้องเปลี่ยนอิฐใหม่ เพื่อใช้แทนของเก่า แต่อิฐใหม่จะต้องมีขนาดเท่าเดิม และต้องเผาให้แกร่ง รูปแบบเมื่อบูรณะแล้วเสร็จจะทิ้งรอยของอิฐใหม่กับอิฐเก่าอยู่ด้วยกัน ส่วนรอบเวลาในการบูรณะไม่เกิน 30 ปี จะต้องมาทำใหม่

"ระยะเวลาในการบูรณะโบราณสถานเฉพาะในอยุธยา จะกินเวลาเกินกว่าสองปี เพราะต้องทำทุกอย่าง และไม่รู้ว่าขณะที่กำลังบูรณะอยู่จะมีมวลน้ำลูกใหม่เข้ามาอีกหรือไม่ ขณะที่เริ่มทำก็ต้องระวังน้ำท่วม ซึ่งอาจจะประสานกับโยธา หน่วยงานที่เกี่ยวข้อง อย่างน้อยหากมีแผนป้องกัน น้ำมาอาจจะชะลอน้ำได้ ถ้าชะลอได้ จะไม่มีแรงปะทะ บ้านเรือน หรือโบราณสถานจะไม่เสียหาย การเข้าไปบูรณะต้องดูความสำคัญของโบราณสถาน และระดับน้ำ เป็นหลัก ตอนนี้เล็งที่วัดมหาธาตุเป็นอันดับแรก เชื่อว่ามีโอกาสน้อยมากที่โบราณสถานจะพังลงมา เพราะคนรุ่นเก่าสร้างรากฐานที่แข็งแรงไว้แล้ว" นายเอนกกล่าว

ในอนาคตมีความเป็นไปได้ที่จะเกิด "น้ำท่วม" ขึ้นอีกครั้ง กรมศิลปากรจึงต้องมี "แผนระยะยาว" ไว้ป้องกันโบราณสถานด้วย

โดยกรมศิลปากรมีแนวคิดจะขอความช่วยเหลือจากผู้เชี่ยวชาญ ที่เมืองเวนิส ประเทศอิตาลี เพราะเวนิสเป็นเมืองที่มี น้ำล้อมรอบ แต่ยังรักษาสภาพเมืองให้แข็งแรงอยู่ได้ ทั้งๆ ที่มีน้ำขังมานานชั่วนาตาปี ตรงนี้เราอาจจะได้ต้นแบบ (โมเดล) หรือความเห็นที่มาช่วยดูแล จ.พระนครศรีอยุธยา ซึ่งเรื่องนี้ทางกรมศิลป์ก็กำลังหาแนวทางอยู่

นายเอนกกล่าวว่า การบูรณะโบราณสถานแต่ละครั้งต้องทำให้แข็งแรง ใช้ฐานข้อมูลที่คนโบราณวางเทคนิคการก่อสร้างไว้ เพราะแม้เวลาจะล่วงมากว่า 300 ปี โบราณสถานยังมั่นคงอยู่ ส่วนระบบป้องกันจะทำได้เพียงบางแห่งที่มีความเสี่ยง เช่น วัดไชยวัฒนาราม น้ำจะพุ่งตรงมาหาวัด ถ้าจะทำทั้งเมือง ต้องดูผังเมือง และบูรณาการร่วมกับจังหวัด

"มีโอกาสที่น้ำจะท่วมโบราณสถานอีก ประเด็นสำคัญขึ้นอยู่กับการบริหารจัดการน้ำ อย่าไปปิดกั้นทางเดินของน้ำ ถ้ามาต้องปล่อยให้ไป เมื่อกั้นแล้วปริมาณน้ำมากขึ้น แรงอัดก็มากขึ้น เราต้องหาทางให้น้ำไปเร็ว ไม่แช่ขัง หากไปปิดกั้นแบบที่เคยทำมาก็จะเกิดแบบนี้อีก"

รองอธิบดีกรมศิลปากรกล่าวว่า คู่มือป้องกันโบราณสถานกรณีเกิดภัยพิบัติ ที่เป็นเหมือน "คัมภีร์" นั้น ต้องทำอย่างจริงจัง รัฐบาลชุดที่แล้วทำเรื่องนี้อยู่ โดยนำผู้เชี่ยวชาญจากกรมอุทกศาสตร์ ธรณีวิทยา มาเป็นคณะกรรมการ และมีแผนกำลังจะทำคู่มืออุบัติภัยของชาติ

"ถ้ามีการตระหนักเรื่องนี้มาก่อนสัก 20 ปี ก็อาจจะไม่เสียหายมากเช่นนี้ พอไม่ลงทุน ไม่แก้ไข มันก็เลยส่งผลอย่างที่เห็น"