น้ำลาย คือ ของเหลวในปาก ของ ทั้งมนุษย์ และสัตว์ โดยมีหน้าที่ และประโยชน์หลายอย่าง ดังที่จะกล่าวต่อไปนี้

น้ำลาย ผลิตจากไหน ?
ในสัตว์เลี้ยงลูกด้วยนม เราอาจจะคิดว่าน้ำลายน้ำสร้างมาจากต่อมน้ำลายใต้ลิ้น นั้นถูกแค่บางส่วน เนื่องจากในสัตว์เลี้ยงลูกด้วยนม นั้นมีต่อมน้ำลายอยู่ 3 คู่หลัก บวกอีกร้อยกว่าต่อมย่อย ดังนี้
Paratid Glands อยู่ที่บริเวณกกหู ผลิตน้ำลาย ชนิดใส Submaxilly Glands อยู่ที่บริเวณขากรรไกรล่าง ผลิตน้ำลาย ชนิดเหนียว และชนิดใส(ผลิตเป็นหลัก) Sublingual Glands อยู่ใต้ลิ้น ผลิตน้ำลาย ชนิดเหนียว(ผลิตเป็นหลัก) และชนิดใส Minor salivary glands ต่อมน้ำลายย่อยๆอีกร้อยกว่าจุด กระจายตัวอยู่ตามริมฝีปากด้านใน กระพุ้งแก้ม ภายในลำคอ น้ำลาย มนุษย์ ประกอบขึ้นจากอะไร ? 98% เป็น น้ำ 2% ที่เหลือประกอบด้วย อิเล็กโทรไลท์(Electrolytes) , มูกเมือก(Mucus) , สารต้านแบคทีเรีย และ เอนไซม์อีกหลายชนิด น้ำลาย มีหน้าที่อะไร ?
น้ำลายถือว่าเป็น ระบบย่อยอาหารส่วนแรก เนื่องจากเอนไซม์ในน้ำลายจะทำให้โมเลกุลของแป้งสลายกลายเป็นน้ำตาล ย่อยไขมันโมเลกุลใหญ่ให้เล็กลง แตกตัว ทำให้กลืนง่าย ป้องกันฟันผุ จากการที่เชื้อแบคทีเรียที่เข้าไปย่อยเศษอาหารเกิดเป็นกรด กัดกินเนื้อฟัน(แมงกินฟัน) เป็นสารหล่อลื้น ภายในช่องปากไม่ใช้แห้ง หรือตอนกินอาหารก็ทำให้กลืนได้สะดวกขึ้น ทำหน้าที่ให้การกินอาหารมีอัตถรสมากขึ้น โดยน้ำลายจะดักจับกลิ่นในอาหาร ทำให้มีกลิ่นอาหารอบอวลภายในช่องปาก โดยได้รับความช่วยเหลือจากแบคทีเรียไม่ใช้อากาศในช่องปาก หน้าที่แปลกๆ ใน น้ำลายของสัตว์
นกนางแอ่น(Swifts) ใช้น้ำลายเหนียวๆของพวกมัน สร้างเป็น รังไว้สำหรับเลี้ยงลูก(คนเราก็คิดว่าเป็นของวิเศษไปเอาน้ำลายนกนางแอ่นมากิน) งูพิษ กิ้งก่าพิษ ก็ใช้น้ำลายชนิดพิเศษ ที่วิวัฒนาการมาเป็น น้ำลายพิษที่สามารถฉีดออกมาจากเขี้ยว ในการล่าเหยื่อ แมลงบางชนิดเช่น แมงมุม หนอนดักแด้ ใช้นำลายในการสร้างเส้นใย จากการทดลองล่าสุดพบว่าในน้ำลายของหนูมีโปรทีน ที่เรียกว่า nerve growth factor(NGF) ที่สามารถทำให้หนูที่เลียแผลสามารถรักษาแผลได้หายเร็วกว่าไม่เลีย 2 เท่า แต่ในมนุษย์ไม่มีการพบ NGF ในน้ำลาย ปริมาณ น้ำลาย/วัน ในมนุษย์
เป็นเรื่องแปลกที่แค่น้ำลายที่อยู่ในปากของเราทุกคน ยังไม่สามารถหาข้อสรุปได้อย่างแน่ชัดว่าในมนุษย์ปกติร่างกายสมบูรณ์นั้น วันๆหนึ่งผลิตน้ำลายวันละเท่าไร แต่มีช่วงตัวเลขที่ยอมรับกันว่าอยู่ประมาณ 0.75 -1.5 ลิตร/คน/วัน แต่เป็นที่ยอมรับกันว่าในช่วงเวลากลางคืนน้ำลายแทบจะหยุดผลิตโดยสิ้นเชิง(จึงเป็นสาเหตุให้ปากเหม็นไม่มีตัวฆ่าเชื้อในช่องปาก) อุปกรณ์ตรวจเชื้อ HIV(โรคเอดส์) จากน้ำลาย
ตอนแรกที่ได้ยินเรื่องนี้ก็ตกใจเหมือนกัน เนื่องจากแต่เดิมมีความเชื่อว่า การจูบไม่ทำให้ติดโรคเอดส์ เนื่องจากภายในน้ำลายมีเชื้อไวรัสอยู่จำนวนน้อยมากจนไม่สามารถทำให้ติดเชื้อได้ แล้วอุปกรณ์จะสามารถตรวจโรคเอดส์ได้อย่างไรจากน้ำลาย
เนื่อจอุปกรณ์นี้เป็นอุปกรณ์ทางอ้อม โดยมันจะตรวจหาเอนตี้บอดี้(Antibody)ชนิดพิเศษที่ร่างกายจะสร้างขึ้นเมื่อติดเชื้อไวรัส HIV ในน้ำลายแทน